Yürütücü İşlevler Nedir?

Yürütme işlevleri, giderek daha sık duyulabilen bir terimdir. Ama yine de yürütücü işlevler nelerdir? Ve onları nasıl eğitebilirsin?

Yürütücü işlevler, yeni durumlarda hedeflenen davranışı düzenlemek için beyinde gerekli olan süreçlerdir. “Yürütme işlevleri” adı, İngilizce ‘execute’ (yürütmek) kelimesinden gelir. Bu kavramı bir örnek üzerinden daha iyi anlamak mümkündür. Diyelim ki, 2,5 yaşındaki çocuğunuzla ilk kez sinemaya gidiyorsunuz. Sinemada genel bir kural olarak, filmi izlerken sessiz olunması gerekir. Bu, çocuğunuz için yeni bir durumdur çünkü onun film boyunca konuşma eğilimini kontrol altında tutması gerekecektir. Yürütücü işlevler bu noktada devreye girer; çocuğunuzun sinemada sessiz kalmasını sağlamak için beyindeki uyaranları bastırma süreci işler.Bir örnek daha vermek gerekirse Diyelim ki, parktaki oyun alanında oynayan çocuğunuz bir oyuncağı başka bir çocukla paylaşması gerekiyor. Bu sırada, çocuğunuzun oyuncağı bırakıp diğer çocuğa verme eğilimini kontrol etmesi ve sırasını beklemesi gerekiyor. Bu durumda, çocuğun sabırlı olması ve başka bir çocuğun sırasını beklemesi gerekmektedir. Yürütücü işlevler, bu gibi sosyal etkileşimlerde çocuğun dürtülerini kontrol etmesine ve uygun sosyal davranışlar sergilemesine yardımcı olur. Çocuğunuzun sabırlı davranması ve sırasını beklemesi, beynin bu uyaranları düzenleyerek uygun sosyal davranışı göstermesi anlamına gelir. Bu süreç, çocuğun sosyal becerilerinin gelişiminde önemli bir rol oynar.

Çeşitli Yürütücü İşlevler

Yürütme işlevleri, bir dizi becerinin ortak adıdır. Farklı bilim insanları yürütme işlevlerini farklı şekillerde sınıflandırır. Örneğin, bir bilim insanı altı yürütme işlevinden bahsederken, başka biri yirmi dörtten söz edebilir. Genel olarak, üç temel yürütme işlevi vardır:

Çalışma Belleği

Çalışma belleği, bilgiyi geçici olarak depolayıp üzerinde işlem yapma ile ilgilidir. Örneğin, bir alışveriş listesi hazırlarken bu süreç devreye girer. Diyelim ki, bir tarif için malzemeleri hesaplamanız gerekiyor ve tarifte 3 kişilik ölçüler var, ama siz 5 kişilik yapacaksınız. İlk olarak, orijinal miktarları hatırlamanız gerekir; örneğin tarifte 150 gram un varsa, bu miktarı 5/3 ile çarpmalısınız. Hesaplama sonucu olarak 250 gram un kullanmanız gerektiğini bulursunuz. Bu hesaplama sırasında orijinal miktarları, çarpanları ve sonucu aklınızda tutmanız gerekir. Çalışma belleği, bu bilgileri geçici olarak tutarak doğru sonuca ulaşmanızı sağlar. Bu süreç, sadece matematikte değil, dil kullanımında, okumada, konuşmalara katılmada ve dikkati yönetmede de önemli bir rol oynar.

Engelleme

İnhibisyon, yani engelleme, bireyin otomatik tepkilerini ya da alakasız bilgileri bastırma yeteneğidir. Bu bilişsel süreç, bireyin dikkatini istenmeyen uyaranlardan uzaklaştırarak uygun ve hedeflenen davranışlara odaklanmasını sağlar. İnhibisyon, yürütücü işlevlerin bir parçası olarak, dürtü kontrolü, dikkat yönetimi ve davranış düzenlemesi gibi işlevleri içerir.

Örneğin, bir toplantı sırasında yan odadan gelen gürültüyü görmezden gelmek veya bir arkadaşınız konuşurken onu kesmek yerine dinlemeyi sürdürmek, inhibisyonun günlük yaşamdaki uygulamalarından bazılarıdır. Çocuklar arasında inhibisyon yeteneğinin gelişimi, onların sosyal kuralları öğrenmeleri ve grup içinde uyumlu bir şekilde hareket etmeleri için çok önemlidir. İnhibisyon, Öğretmenin sorduğu bir sorunun cevabını bildiğiniz halde sınıfta el kaldırma eğilimini de bastırmaktır. Marshmallow testi, çocukların engelleme (inhibisyon) yeteneklerini değerlendirmek için sıkça kullanılır; ancak test, inhibisyonu izole ederek ölçmek için “saf” bir yöntem değildir. Bu durum, testin sadece çocuğun anlık dürtülerini kontrol etme yeteneğini değil, aynı zamanda gelecekteki ödüller için bekleyebilme sabrını ve ödülü erteleyebilme stratejilerini kullanma kapasitesini de ölçmesinden kaynaklanır. Dolayısıyla, Marshmallow testi aslında çocuğun genel dürtü kontrolünü, sabrını ve problem çözme becerilerini de değerlendirir. Bu yönleriyle, test birden fazla yürütücü işlevi kapsar ve bu işlevlerin nasıl bir arada çalıştığını gözlemlemek için değerli bir araçtır. Bu nedenle, testin inhibisyonu saf bir şekilde ölçmediğini, daha ziyade çocuğun daha geniş yürütücü işlevler ve öz-denetim becerileri çerçevesinde nasıl performans gösterdiğini değerlendirdiğini söylemek doğru olur.

Esneklik

Esneklik, karşılaştığımız değişikliklere ve beklenmedik durumlara uyum sağlama yeteneğimizi ifade eder. Bu yetenek, günlük yaşamda karşılaştığımız farklı durumlar arasında hızlı ve etkili bir geçiş yapabilmemizi sağlar.

Örnek: Diyelim ki bir öğrenci, büyük bir sınav için haftalarca hazırlanmıştır ve sınav günü gelip çattığında, öğretmeninin sınavın formatını değiştirdiğini ve beklediğinden farklı türde sorular soracağını öğrenir. Öğrencinin bu yeni duruma nasıl tepki vereceği, esneklik yeteneğine bağlıdır. Eğer öğrenci, bu değişikliğe hızla uyum sağlayıp sınavda başarılı olacak şekilde stratejisini yeniden düzenleyebilirse, yüksek bir bilişsel esnekliğe sahip olduğunu gösterir. Ancak, değişikliği kabullenmekte zorlanır ve eski hazırlıklarına bağlı kalarak sınavda başarısız olursa, bu durum esneklik yeteneğinin daha düşük olduğuna işaret eder.

Yürütme İşlevlerine Neden İhtiyacınız Var?

Günlük durumlarda yürütme işlevlerine ihtiyacınız vardır. Okuldan spor kulübüne, işten eve; her yerde bu işlevlere ihtiyaç duyulur. Davranışsal sorunları olan çocuklar genellikle yürütme işlevlerinde zorlanır; örneğin, uyaranları bastırmakta güçlük çeker ve bu nedenle kurallara uymazlar. Ayrıca, zayıf yürütücü işlevler, kötü okul performansına yol açabilir. Araştırmalar, yürütücü işlevlerin, zekadan bile daha iyi bir okul başarısı öngörücüsü olduğunu göstermiştir. Örneğin, ortalama üstü bir zekaya sahip bir kişi, kendi stratejilerine bağlı kaldığı veya zayıf bir hafızaya sahip olduğu için matematikte daha düşük puan alabilir.

Ne Yapabilirsiniz?

Çocuklarda yürütücü işlevleri geliştirmenin en etkili yollarından biri, ebeveyn veya öğretmen olarak çocuğa davranışlarını bilinçli olarak yönlendirmeyi öğretmektir. Çeşitli programlar, örneğin Braingame Brian ve Jungle Memory, hedeflenen yürütücü işlevleri eğitmek için tasarlanmıştır, ancak bu programların çocuklarda yürütücü işlevleri gerçekten geliştirip geliştirmediği kesin değildir. Ayrıca, çocuklar için eğitici oyunlar kullanarak da yürütücü işlevleri desteklemek mümkündür. Türkiye’de popüler ve erişilebilir bazı oyunlar şunlardır:

Uno: Kart eşleştirme ve sıra beklemeyi gerektiren bu oyun, çocukların dikkatini ve strateji geliştirme yeteneklerini artırır.

Jenga: Fiziksel dikkat ve ince motor becerilerini gerektiren bu oyun, aynı zamanda sıra beklemeyi ve stratejik düşünmeyi teşvik eder.

Dobble: Görsel algı ve hızlı tepki verme yeteneklerini geliştiren bu oyun, çocukların dikkatini keskinleştirmeye yardımcı olur.

Scrabble Junior: Kelime dağarcığını ve dil becerilerini geliştirirken aynı zamanda stratejik düşünmeyi ve planlamayı teşvik eder.

Bu tür oyunlar, çocukların yürütücü işlevlerini eğlenceli ve etkileşimli bir şekilde geliştirmelerine olanak tanımakla birlikte daha fazla profesyonel destek için RehaCom Bilişsel terapi programından fayda sağlayabilirsiniz. Özellikle DEB, DEHB ya da disleksi gibi bir takım problemler yaşıyorsanız yürütücü işlevleriniz de de bazı aksaklıklar ortaya çıkacaktır, RehaCom  bu bozuklukların telafisi için hazırlanmış bilgisayar destekli bir müdahele programıdır. İzmir Disleksi olarak kullandığımız bu programdan yararlanmak için bizimle temasa geçmekten çekinmeyin.